Het vuurwerk is weer achter de rug en de angst voor brand en letsel is voorlopig weer voorbij. Vroeger leefde men vaker in angst voor het vuur. Veel huizen waren uit hout opgetrokken en het gebruik van tabak in pijpen maakte het er niet veiliger op. Regelmatig brak brand uit veroorzaakt door brandende tabak die uit een pijp viel of waaide. Door verschillende gemeenten werden verordeningen uitgevaardigd die paal en perk moesten stellen aan het gebruik van tabak op straat en andere kwetsbare plaatsen. In sommige verordeningen werd bijvoorbeeld bepaald dat men op straat wel mocht roken maar alleen als de pijp van een deksel of vonkenvanger was voorzien. 

Deze extreem zwaar gerookte rondbodempijp heeft nog de originele gevlochten koperen vonkenvanger die ver over de tabaksketel is geschoven. Het kettinkje waaraan het deksel aan de pijpensteel was vastgemaakt is grotendeels afgebroken. 

De onderzijde van de pijp is versierd met knorren en erboven zien we een rand waarin een wapenschildje van Gouda, een staande leeuw, een vliegende vogel, een zwaan en een portret. Aan de steelzijde is het merk 61 gekroond gestempeld. De pijp zal dateren uit de periode 1740-1770 en is gemaakt in de werkplaats van Teunis van Dijk in Gouda. Deze pijpenmaker was werkzaam in de periode 1733-1781. 

Deze maand een bijzonder pijpje uit de vroegste periode van het tabaksgebruik. Dit fraai gepolijste pijpje heeft een zeer klein en gracieus tabaksketeltje en steel. De ketelrand is met een mes glad afgesneden. De pijp is in een houten persvorm gemaakt. De brede vormnaad die hierdoor ontstond is grotendeels gladgestreken maar op sommige plaatsen nog zichtbaar. 

De lengte van het pijpfragment bedraagt 9,2 cm. Het verloop in steeldikte is vrij groot, direct achter de hiel heeft die een diameter van 9,6 mm en aan de kant van het mondstuk 6,6 mm. Dat lijkt er op te wijzen dat dit een zeer kort pijpje is geweest met een oorspronkelijke lengte van hooguit 10 tot 12 cm. De hoogte van de tabaksketel bedraagt slechts 2,7 cm en de diameter van de ketelopening 0,8 cm. 

Dergelijke pijpjes zijn ook bekend als vondst in de Thames bij Londen. Mogelijk is dit pijpje eveneens in Engeland gemaakt. Datering circa 1590-1615. Vindplaats Amsterdam. Particuliere collectie. Foto’s Bert van der Lingen.

Literatuur:

Bert van der Lingen, Een groep zeldzame eerste-generatiepijpen uit Amsterdams afval, 1590-1625. Jaarboek 2014 van de PKN Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen, p.111-149.

Bert van der Lingen, Aanvulling op 'Een groep zeldzame eerste-generatiepijpen uit Amsterdams afval, 1590-1625'. Jaarboek 2015 van de PKN Stichting voor onderzoek historische tabakspijpen, p.19-31.

Deze maand een fraaie manchetpijp met figurale ketel in de vorm van het hoofd van een oude man met baard en snor. Afgebeeld is de Bijbelse figuur Ahasverus die Jezus de toegang tot zijn huis ontzegde toen hij daar wilde rusten op weg naar Golgotha. Als straf moest Ahasverus rusteloos over de aarde zwerven tot de terugkomst van Christus. De bekendste roman over deze persoon is “Le Juif Errant” van Eugène Sue (1804-1857). 

De pijp heeft in de Gambiercatalogus de benaming ‘Juif Errant’ gekregen. Vervaardigd door de Franse firma Gambier in de periode circa 1830-1900. Catalogusnr. 384, merk JG op onderzijde van de ketel. 

Voor meer informatie over deze en andere Gambierpijpen zie de website van Arthur van Esveld: http://www.gambierpipes.com/

Deze maand een bodemvondst met een ovaalvormige ketel waarop aan de linkerzijde een staande vioolspeler is afgebeeld en aan de rechterzijde een staande ooievaar. Beide staan tussen bladertakken. Aan de steelzijde is de pijp gemerkt met de WP gekroond en op weerszijden van de spoor staat een klein Gouds wapen met daarboven een ‘S’. De ketelnaden zijn met een kam afgewerkt en vertonen gearceerde lijntjes.

De pijp is rond 1750-1780 in Gouda gemaakt door Jan Gerritse de Jong (1751-1781) of zijn weduwe Neeltje Jonkhoen (1781-1783). Collectie Steven van Haaren.

Deze maand een bodemvondst met een dubbelconische ketel en een radering aan de steelzijde.

Op de ketel links is een pijp rokende vrouw met hoed afgebeeld. De vrouw lijkt op een tonnetje te zitten. Op de ketel rechts staat binnen een gestippelde cirkel, een kruisboog met de letters CH.

De pijp is rond 1670-1690 in Gouda gemaakt. 

Vindplaats Amsterdam. Collectie David Higgins.

Vaak wordt de Duitse productie van kleipijpen afgedaan als simpel en niet origineel. Dat doet geen recht aan wat er allemaal aan originele pijpen in Duitsland gemaakt is. We hoeven alleen maar te denken aan de artikelen van Ron de Haan over Ruhla om te weten dat daar bijzondere pijpen gemaakt zijn. Maar ook in het Westerwald zijn bij sommige firma’s interessante en originele pijpen gemaakt, zoals bij Schilz-Müllenbach, Müllenbach und Thewald en bij Julius Wingender in het tegenwoordige Höhr-Grenzhausen. Waarom velen denken dat er in het Westerwald weinig origineels gemaakt is komt doordat de productie daar tot ver in de 20e eeuw voortgezet is. In die tijd was de gehele pijpennijverheid op zijn retour en werd er inderdaad alleen nog maar voor het goedkoopste segment in de pijpenmarkt geproduceerd. De productie in het Westerwald was goedkoop en in deze tijd van industrialisatie, werden er door handelsfirma’s grote aantallen pijpen besteld voor de arbeiders in de fabrieken in bijvoorbeeld Amerika. 

Maar in de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw zijn er weldegelijk naast veel goedkope simpele pijpen ook fraaie exemplaren vervaardigd.

De hier afgebeelde pijp van de firma Julius Wingender uit Höhr is een prachtig voorbeeld van de kwaliteitspijpen die ook werden gemaakt. De firma Julius Wingender in Höhr was reeds vanaf 1796 actief als een van de vele keramiek- en pijpenfabrieken in het Duitse Westerwald en was een firma die veel fraais op de markt gebracht heeft. De hier afgebeelde pijp is vermoedelijk aan het eind van de 19e eeuw gemaakt en staat afgebeeld op pagina 17 (Nr. 162) in de verkoopcatalogus uit 1890-1920 die sinds kort op onze website staat. 

Foto Arjan de Haan, collectie Ruud Stam.

Wie het kleine niet eert… Deze maand een minuscuul pijpensteeltje dat tijdens de jaarlijkse PKN-determinatiedag van afgelopen april in het Stadsmuseum te Woerden door een verzamelaar is meegenomen ter determinatie. Het fragment is op een akker in Reeuwijk gevonden.

Het bijzonder dunne steelfragment heeft aan de onderzijde een bolvormige verdikking. Op het steeltje staan in reliëf bladerranken en bloemen die via de persvorm op de pijp zijn afgedrukt. Op de bol staat aan een kant een duif tussen een achttal sterretjes en aan de andere kant een paardje met lange staart tussen een zestal sterren en cirkels.

De overgebleven lengte van het steelfragment bedraagt slechts 2,2 centimeter en de diameter van de steel 0,5 centimeter op het dunne gedeelte en 0,7 centimeter op de bol. Het fragment lijkt te dateren uit de periode 1700-1720. De pijp had oorspronkelijk een trechtervormige ketel. Deze vondst laat zien dat het ook de moeite loont om kleine fragmentjes op te rapen en in de collectie te bewaren.

Foto Bert van der Lingen

Kaffeehauspijp van Müllenbach & Thewald

De firma Müllenbach & Thewald (M&T) is in 1830 in Höhr in het Westerwald (Duitsland) opgericht door Jakob Müllenbach (geb. 19-10-1800 / ovl 29-03-1876) en Wilhelm Thewald (31-05-1807 / ovl 11-06-1888). Zij waren zwagers want zij waren getrouwd met de zusters Maria Magdalena en Catharina Friesehahn.  M&T was één van de belangrijke pijpenfabrieken in de 19e en de 20e eeuw, en vervaardigde ook keramiek. In de 20e eeuw kwamen daar ook de houten pijpen bij. De firma had een eigen kleigroeve. De firma bestaat nog steeds.

De hier getoonde pijp is een zogenaamde Wiener Kaffeehauspijp pijp. Waarschijnlijk hebben pijpen uit Tsjechië en Slowakije model gestaan voor dit type pijp. Deze pijpen werden ook veel naar Amerika uitgevoerd.

De pijp is bruin gelakt en afgemonteerd met een kersenhouten steel en een flexibele slang. Het mondstuk is van hoorn. De pijp heeft een metalen deksel. De pijp is aan de ene zijde gemerkt met M&T en op de andere zijde staat Höhr. Dit type Kaffeehauspijp pijp is niet meer opgenomen in de catalogus uit het eerste decennium van de 20e eeuw van M&T. De fijne afwerking van deze pijp is in de 20e eeuw nauwelijks meer toegepast voor de Kaffeehauspijpen. Datering van deze pijp is dus vermoedelijk eind 19e eeuw / begin 20e eeuw. 

Literatuur:

Tijmstra, F., 1984. Wiener Kaffeehaus pijpen. PKN 7(26), p. 39-47.

Stam, R. D., 1997. Aanvulling op Wiener Kaffeehaus pijpen. PKN 20(77), p. 900-911.

Pijp van Goedewaagen met Hindeloper beschildering

De pijp, nummer 517 uit de fabriekscatalogus van 1906 van de Firma P. Goedewaagen en Zoon, heet het “Vrouwtje op de pot”. Het vrouwtje is goud gelakt. Aan de achterzijde is te zien dat zij haar rok optilt en dat zij op een pot zit. Het vrouwtje zit op een console die gesteund wordt door lobben. Aan de onderzijde van de pijp is in plaats van een hiel een vogelsnavel te zien. Deze is goud gelakt.

De steel is rood geschilderd en op de eveneens rode ketel zijn bloemen en ranken geschilderd in Hindelooper stijl. De beschildering is niet bij Goedewaagen uitgevoerd. Verfraaiing van pijpen met verf of glazuur buiten de fabriek kwam vaker voor. Zo zijn bijvoorbeeld Gambier-pijpen bekend die volledig beschilderd zijn. Ook zijn er pijpen van Goedewaagen en van de Zenith die bijvoorbeeld bij Tichelaar in Makkum zijn geglazuurd.

De mal is afkomstig van Duméril in Saint-Omer. De pijp is te dateren tussen 1880 en 1920.

Literatuur:

Duco, D. H., 2000. Firma P. Goedewaagen & Zoon. Fabrikantencatalogus uit 1906 voorzien van historische inleiding en verklarend naamregister. Amsterdam.

Jean Bart

Deze pijp is gemaakt door Dutel Gisclon uit Montereau (Seine-et-Marne, Frankrijk). De pijp is in het laatste kwart van de 19e eeuw vervaardigd. De pijp is met vijf kleuren glazuur verfraaid, is gemerkt met DG en draagt het vormnummer 608. De firma Gisclon was eerst in Lille gevestigd. Rond 1870 is de fabriek naar Montereau verplaatst en hier werden de pijpen met DG gemerkt. Na een brand in 1895 zijn mallen van de fabriek overgenomen door Victor Belle in Erôme-Serves.

De pijp is een portret van Jean Bart. Jan Baert of Jean Bart (1650-1702) was een Duinkerker kaper in Franse dienst. Baert was beroemd om zijn moed en behendigheid. Hij wist 386 schepen te kapen en bracht een groot aantal schepen tot zinken. Hij werd "de schrik van de Noordzee” genoemd. Eerst diende hij onder Michiel de Ruyter. 

Over hem bestaat de legende dat hij eens een bezoek bracht aan Lodewijk XIV en deze vorst tegemoet trad met een brandende pijp in zijn mond. Waarop Lodewijk XIV hem te verstaan gaf dat het bij hem niet toegestaan was om te roken. Het waarheidsgehalte van dit verhaal is twijfelachtig.

Literatuur:

Raphaël, M., 1991. La pipe en terre, son périple à travers la France. Marseille.

Tillie, J., 1992.  Le tabac de Dunkerque. Duinkerken.

(rechts) Een 17e eeuwse gravure van Jean Bart, onbekende maker

(right) A 17th century engraving of Jean Bart, artist unknown.

Speelman en paljas

Een fraai versierde pijp met vlekken geel loodglazuur en aangebakken fragmenten van tabakspijpen. Deze pijp is gevonden tussen het bedrijfsafval van een Alphense pottenbakker en afkomstig uit een pijpenmakerij in Alphen. Het bedrijfsafval van de pottenbakker kon worden gedateerd in de periode 1735-1740. Tot op heden waren dergelijke pijpen alleen bekend uit Gouda. Links op de kop staat een vedelaar boven het (Goudse) merk VR en rechts staat een paljas met geruite kleding. Beiden dragen een hoed en staan tussen bladertakken. Op de vormnaden is een dubbele rij stippen aangebracht.

In Alphen zijn op grote schaal Goudse modellen, decoraties en merken nagemaakt om zodoende een graantje mee te pikken van de populariteit van de Goudse pijp. Behalve deze fraai versierde pijp zijn ook gladde, betere kwaliteitspijpen, fraai versierde wapenpijpen en een aantal grove pijpen met zijmerken gevonden waarvan nog niet bekend was dat die in Alphen werden (na)gemaakt.

In het binnenkort te verschijnen Jaarboek 2018 van de PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen worden deze pijpen uitgebreid besproken.

De pijp van deze maand is er een met een welbekende, en karakteristieke West Nederlandse ketel versiering; een gekroonde N met daarboven de initialen van de maker. Dit type versieringen op kortstelige pijpen, was vooral zeer populair in de steden Schoonhoven en Gorinchem  gedurende het grootste deel van de 18e eeuw.

De hier afgebeelde pijp heeft wat vlekken geel loodglazuur, per ongeluk veroorzaakt tijdens het bakproces. Deze pijp is gevonden tussen veel bedrijfsafval van een potten-en pijpenbakkerij in Schoonhoven en is voorzien van de initialen G.H.L.

Tot op heden zijn deze initialen toegeschreven aan een Schoonhovense pijpenmaker aan wie de naam 'G.H.L. Hilligers' werd toegedicht.

Nieuw onderzoek heeft uitgewezen dat deze initialen gebruikt zullen zijn door een tot op heden onbekende pijpenmaker met de naam  Gerrit Hollands, die tussen ca 1730 en 1776 in Schoonhoven actief is geweest. Na zijn overlijden hebben zijn weduwe en dochter de werkplaats nog ruim 10 jaar verder gevoerd.

Meer over Gerrit en de pijpenmaker Hilligers in een uitgebreid artikel in ons aankomende jaarboek. Hierin komen onder meer ook een uitbreide hoeveelheid in Schoonhoven gemaakte onbewerkte ovale koppen met geimiteerde Goudse merken aan bod.