Bij graafwerkzaamheden in Höhr-Grenzhausen in het Westerwald nabij de stad Koblenz in Duitsland is een stort van de firma Wingender gevonden. In deze stort zaten allerlei soorten pijpen. Van bedevaartpijpen tot een fraaie faun. Maar natuurlijk ook veel glad materiaal. De hier afgebeelde pijpenkop laat duidelijk zien hoe ons denken inmiddels veranderd is.  Blote billen zijn tegenwoordig nauwelijks meer sexy of heel grappig. Maar in een tijd toen seksualiteit heel erg onderdrukt werd was de zogenaamde ‘fecalise humor’ heel populair. En natuurlijk, toen discriminatie op ras nog veel voorkomend was, moest voor zo’n stoute afbeelding geen blank meisje gebruikt worden. Gelukkig denken we nu anders. 

De firma Julius Wingender in Höhr was reeds vanaf 1796 in productie in Höhr. In de tweede helft van de 19e eeuw maakte deze firma enorme aantallen eenvoudige pijpen voor de Amerikaanse markt, maar ook fraaie pijpen voor de Europese markt. Deze pijpenkop stamt vermoedelijk uit het begin van de 20e eeuw toen de pijpennijverheid, ook in het Westerwald, op zijn retour was. De stort is aangetroffen in de Jacques-Remy Str. In Höhr-Grenzhausen en is te dateren tussen 1910 en 1920.

Bedevaartspijpen uit dezelfde stort zijn gepubliceerd in het artikel: Stam, R. D., 1991.  Bedevaartspijpen uit een stort van Julius Wingender & Co. PKN 14(55), p. 351- 357.

In het begin van de 18e eeuw zijn verschillende pijpen met apen gemaakt. De meest bekende is de pijp met op de steel KEES MAET en op de ketel aan de ene kant een rokende en aan de andere kant een uit een fles drinkende aap. Van deze pijp zijn vele varianten bekend.

Tabakswinkels hadden in de 17e eeuw soms een uithangbord met een rokende aap. Waarschijnlijk omdat zowel tabak als aapjes uit Zuid-Amerika kwamen. Een drinkende aap stond voor de vrolijke dronk.

Een geheel andere pijp met twee apen is de hier afgebeelde pijp. Aan de ene kant een op een touw schommelende aap en aan de andere kant een dansende aap met een hoed op. Dansende apen op schilderijen symboliseren de ijdelheid, onnozelheid en de dwaasheid van de mens. Mogelijk verwijst deze pijp naar rondtrekkende gezelschappen op kermissen met apen die kunstjes vertoonden.

De hier afgebeelde pijp is in Gouda gevonden en is in de periode 1700-1720 te dateren. Het schilderij met apen is uit het atelier van David Teniers de Jonge. 

Literatuur:

Faas, C., 1989. Steelinformatie bij twee 18e-eeuwse versierde pijpenkoppen. PKN 12 (47), p. 146-148.

Faas, K., 2013. Avoes en Avous . PKN 36(140), p. 6-7.

Smiesing, P., 1989. Pijpenkoppen van Wittenburg. PKN 12 (47), p. 164-171.

Smiesing P., 1991. Een misleidende tekst op een pijpensteel. PKN 14 (54), p. 338.

In Japan waren de pijpen (kiseru) heel anders dan de pijpen die wij hier kennen en ook de tabak die in deze pijpen gerookt werd verschilde nogal van wat we hier normaal is. De traditionele Japanse pijp heeft een kop van metaal en is heel klein. De binnenkant van de kop heeft vaak een doorsnede van 0,7 tot 0,8 cm. De steel is meestal van bamboe en het mondstuk is van metaal (afb. 1) . Ook zijn er kiseru’s geheel uit metaal gemaakt. De tabak was heel fijn gesneden (0,3 mm) (afbeelding 2).

Op afbeelding 3 zijn een geheel metalen kiseru en twee uit klei gemaakte kiseru’s te zien. De metalen pijp stamt uit het eind van de Edo periode (1603-1868) of het begin van de Meiji periode die tot 1912 liep. De metalen kiseru is handgemaakt uit messing, heeft een fijn reliëf met takjes en bladeren en daartussen is een zilver uiltje aangebracht. Kiseru’s van klei zijn weinig traditioneel. De Kiseru in bruin aardewerk met grijze steel is gemaakt in de Tweede Wereldoorlog toen er, voor andere dan oorlogsdoelen, geen metaal beschikbaar was. De witte kiseru is voor een heel ander doel gemaakt, namelijk hasj. Deze laatste is in Nederland aan het eind van de vorige eeuw in een coffeeshop gekocht, maar is wel in Japan vervaardigd. 

Collectie Ruud Stam (afb. 3) en Bert van der Lingen (afb. 1 en 2).

Houten tabakspijpen komen niet vaak voor als bodemvondst. De hier afgebeelde pijp is gevonden tijdens bagger werkzaamheden in Wormerveer. Door het verblijf in de modder is de pijp goed geconserveerd. 

De pijp is grof uitgesneden in de vorm van een mannenkop met diepliggende ogen en mond, rimpels, een baard en grote bakkenbaarden. Op het hoofd een muts met een band. Mogelijk heeft men hier een zeeman uitgebeeld. De steel loopt schuin omhoog. Het mondstuk en montagebusje zijn niet meer aanwezig. Het snijwerk is grof gedaan en lijkt gemaakt te zijn als huisvlijt. De steel staat schuin op de ketel en de ketel zelf is ook schuin uitgesneden.

Een fraaie pijp uit een versleten persvorm. De pijp van deze maand is gemaakt door Wouter Groenenberg uit Gorinchem in de periode circa 1760-1785 en teruggevonden in de binnenstad van Delft. Wouter trouwde in 1756 op 26-jarige leeftijd en in 1762 kocht hij een huis in de Dalemstraat. Rond deze periode zal hij als zelfstandig pijpenmaker zijn begonnen. Wouter overleed voor 1784 maar mogelijk heeft zijn weduwe het bedrijf nog enkele jaren voortgezet.

Links op de pijp staat het merk WGB dat geregistreerd stond op naam van Wouter GroenenBerg. Daarboven is een koorddanser afgebeeld en op de rechterkant van de kop een pijp rokende man op een knopstoel. Het rasterwerk daaronder zal een plavuizen vloer voorstellen. De vormnaden zijn met een kam bestreken. Op de steel zien we een walvis met geopende bek. Zowel de ‘koorddanser’ als ‘de man op de stoel’ waren bekende merken uit Gouda. De personages zijn hier echter niet als merk afgebeeld maar als decoratie. Het is zeer goed mogelijk dat Groenenberg dit opzettelijk deed om een graantje mee te pikken van de bekendheid van deze Goudse merken.

Een tweede exemplaar uit exact dezelfde koperen persvorm is eveneens in Delft gevonden. Deze pijp is gezien de scherpere afdruk iets eerder gemaakt. Het lange fragment bevindt zich in het Tabakshistorisch Museum Delft (lengte 8,8 cm, hoogte 4,2 cm). De andere pijp bevindt zich in de collectie van Steven van Haaren. Tekst en foto’s Bert van der Lingen.

Literatuur:

-Meulen, J. van der, J. P. Brinkerink en P. von Hout, 1992. Tabakspijpennijverheid in Gorinchem.  PKN, Leiden, 1992.

De hier afgebeelde pijp is een pijp van Julius Wingender & Co uit Höhr-Grenzhausen (Westerwald, Duitsland). Deze pijp is tegen het eind van de 19e eeuw gemaakt. De kop is bruin gelakt en de steel is van been. Deze pijp is ook opgenomen in de fabriekscatalogus van Julius Wingender uit de periode 1900-1910. De firma Julius Wingender in Höhr was reeds vanaf 1796 in productie in Höhr.

Door de Duitse bedrijven werden in de tweede helft van de 19e eeuw miljoenen goedkope pijpen voor de arbeiders in de industrie in Amerika gemaakt. Vooral na 1880 was de export van het Westerwald naar Amerika enorm groot. Deze goedkope pijpen konden op de Engelse markt echter niet worden verkocht omdat ze door hun matige kwaliteit en simpele vormgeving niet konden concurreren met de Engelse producten. Nederlandse pijpen daarentegen konden in Engeland tot ca 1880 wel goed worden afgezet, omdat de kwaliteit daarvan veel beter was dan van de Duitse pijpen. De Goudse bedrijven konden niet zo goedkoop produceren als de pijpenmakers uit het Westerwald en konden daardoor minder goed  op de Amerikaanse markt concurreren. Uit de Nederlandse statistieken uit die tijd, die ook de export van het Westerwald weergeven, is dan ook duidelijk te zien dat de pijpenmakers uit het Westerwald vooral naar Amerika exporteerden en de Goudse bedrijven tot circa 1880 zowel naar Engeland als naar Amerika hun producten afzetten. 

Sommige grote bedrijven uit het Westerwald hadden naast hun enorme export naar Amerika ook nog een kleinschalige export van kwaliteitspijpen naar Engeland. Zo ook de firma Wingender. De hier afgebeelde pijp is zo’n kwaliteitspijp die in London gekocht is van een familie waar deze pijp al generaties in bezit was. Dit is een duidelijke aanwijzing voor de export van kwalteitspijpen naar Engeland door deze firma. 

Collectie Ruud Stam, foto’s Bert van der Lingen.

Deze maand een pijpje van bescheiden formaat met ovale ketel en een slingerend takje met gestileerd blad als decoratie. Afgebeeld is een miniatuurpijpje dat gemaakt werd als curiositeit. De lengte bedraagt slechts 6,5 centimeter en de hoogte van de ketel 1 centimeter.

Deze pijpjes waren niet bedoeld om als tabakspijp te gebruiken maar werden voornamelijk gemaakt als decoratieartikel en souvenirpijpjes. Ze konden opgehangen worden in speciale pijpenrekjes of in een kleine pijpenstandaard te pronk worden gezet. De verkoop gebeurde veelal in doosjes per zes stuks. Wat dit pijpje bijzonder maakt is dat er, ondanks de minimale ketelinhoud, uit gerookt is. 

Productiecentrum: Gouda, Firma De Jong & Co(?), 1920-1960. 

Collectie Steven van Haaren, foto’s Bert van der Lingen.

Bron: Loeff, K., 1991, ‘Miniatuurpijpjes’. PKN 13(52), p. 289-300.  

Dit artikel kunt u lezen op onze website onder Publicaties – PKN blad (Archief eerdere jaargangen PKN blad) of direct via deze link http://anyflip.com/dpcc/efmp/ 

Hierboven een voorbeeld van een doosje minatuurpijpjes van de firma Goedewaagen uit Gouda. Rechts hiernaast een plateel pijpenrekje speciaal voor miniatuur pijpjes.

Deze maand een bijzondere figurale steelpijp waarvan de tabaksketel in de vorm van een apenkop. De aap draagt een militair uniform met tweekante steek en jas met hoge kraag. Rechts op de steek een veer, een kokarde en een lisknoop met zwart galon, die lijken te verwijzen naar een persoon met een hoge militaire rang. Mogelijk gaat het om een karikatuur maar het is onbekend naar wie hier verwezen wordt. De pijp is gemaakt in een tweedelige persvorm van zwartbakkende klei en bedekt met bruinrode verf. Datering circa 1860-1900.

Productiecentrum mogelijk Frankrijk, ongemerkt. 

Collectie Ria van Heerden, foto’s Bert van der Lingen.

De pijp van de maand november komt uit Schoonhoven en is ‘verpakt’ in een ijsselsteentje uit de achttiende eeuw.

In de jaren zeventig van de twintigste eeuw kocht Kees Verkooijen uit Breda een partij ijsselsteentjes bij een lokaal sloopbedrijf om een sierschouw te maken achter een gaskachel in zijn huiskamer. Tijdens de werkzaamheden zag hij het steentje met de pijpenkop. Hij vond hem zo bijzonder dat hij besloot hem niet in te metselen. De pijp werd, samen met andere prullaria in een oude steenvorm gezet, die hij in de huiskamer aan de muur had hangen als een soort curiositeitenkastje. 

Het blijft een raadsel waarom de pijpenkop in de steen terecht gekomen is tijdens de productie. Het meest aannemelijk is dat het opzettelijk gebeurde, bijvoorbeeld als ‘grapje’ van de stenenvormer die zijn gebroken pijp kwijt moest en in de natte klei van de baksteen  mee vormde. 

De pijp is op de linkerkant in reliëf gemerkt met de N gekroond en daarboven de letters IGN waarbij de N in spiegelschrift is weergegeven. Dit merk wordt toegeschreven aan de pijpenmaker Jacobus van Genderen welke tussen ca 1700 en 1740 werkzaam zal zijn geweest.

De pijp van de maand December is een gegoten kleipijp van de firma Zenith met handgeschilderde voorstelling van Markense klederdracht.

De verschillende klederdrachten waren een geliefd onderwerp om op gegoten pijpen af te beelden. Op deze vier en een halve centimeter hoge pijp van de Zenith uit Gouda staan twee vrouwen afgebeeld in klederdracht uit Marken. 

Ter vergelijking is een historische afbeelding uit de Provinciale Atlas van Noord-Holland bijgevoegd, waarop duidelijk de klederdracht te zien is. In Marken waren er grote verschillen in de klederdracht. De blauwe schort en het kleine witte kapje en de witte klompen zijn ondermeer karakteristiek voor Marken. 

Aan de zijkanten van de pijp staan groene geometrische figuren die in de Art Déco periode vaak te zien zijn op beschilderde gegoten pijpen. De datering van de pijp is rond 1920.