De pijp van deze maand heeft een onbekend merk en een zeldzame gespiegelde gekroonde vis uit de tweede helft van de achttiende eeuw.

Op weerszijden van de tabaksketel staat een gekroonde vis boven drie golven en rond de kroon de letters HOI. Tabakspijpen met een gekroonde vis hebben gewoonlijk alleen aan de linkerkant van de ketel een naar links ‘zwemmende’ vis. Op deze pijp is aan de rechterkant ook nog een naar rechts zwemmende vis afgebeeld. De gravering is, in tegenstelling tot veel andere ‘vissenpijpen’, mooi uitgevoerd. 

De productieplaats van de HOI pijp is onbekend. De pijp is gevonden in Nieuwveen waar geregeld pijpen met een vis worden gevonden die zijn toe te schrijven aan werkplaatsen in Schoonhoven, Gorinchem en Alphen. Deze pijp lijkt daarom eveneens uit een van deze plaatsen afkomstig te zijn. 

De mogelijkheid bestaat dat de pijp uit de werkplaats van de Gorinchemse pijpenmaker Jan Ophuijzen of zijn zoon afkomstig is, die tussen circa 1730 en 1815 werkzaam waren. Zij merkten hun pijpen met het merk IOH. Mogelijk maakte de graveur van de persvorm een fout waardoor het merk in spiegelschrift kwam te staan na afdruk in de vorm. 

De datering van deze bijzondere gespiegelde pijp is in de periode 1740-1800. Vindplaats Nieuwveen, collectie Han van Leeuwen.

Een artikel over deze pijp zal verschijnen in het januari nummer van ons blad.

Gezondheidspijpen waren in de tweede helft van de 19e eeuw heel populair. Grote fabrieken zoals de Franse fabriek Duméril uit Saint Omer kwamen met dit soort pijpen op de markt. Dit is echter heel merkwaardig omdat de hele gezondheidsdiscussie over roken in die tijd nauwelijks werd gevoerd. Zelfs onder medici was hier nauwelijks discussie over. Waarom vroegen deze fabrieken op dit soort pijpen in die tijd dan wel massaal patent aan, terwijl deze gezondheidspijpen zelf nauwelijks werden verkocht?

In de tweede helft van de 19e eeuw voelden veel mensen, voor het eerst in eeuwen, dat zij hun lot zelf konden bepalen. De industriële revolutie stimuleerde dat gevoel en zorgde ervoor dat onderwerpen als techniek, de bouw van bruggen en stoommachines, enzovoorts volop in de belangstelling stonden. De kranten stonden vol met berichten daarover. Als bedrijf telde je pas mee als je uitvindingen deed en patenten aanvroeg. Zulk soort patenten waren ook de patenten van de gezondheidspijpen.

Afgebeeld is een pijp van Duméril met aan de onderkant van de steel een buisje waarmee extra lucht kon worden aangezogen, maar dat ook met een vinger makkelijk af te sluiten was. Dat dit niets hielp voor de gezondheid is duidelijk, maar het leverde wel de gewenste publiciteit.

De ontwikkeling van de pijpenindustrie in de Twintigste Eeuw in Gouda is veel interessanter dan vaak wordt gedacht. De meeste pijpen zijn in die tijd gemaakt in de gecombineerde ceramische- en pijpenfabrieken, zoals Goedewaagen, Zenith, Hollandia/Regina en Ivora. Ook waren er nog enkele bedrijfjes die voornamelijk alleen pijpen maakten. De omzet van de pijpenfabrieken leed vooral na de Eerste Wereldoorlog sterk onder de opkomst van de sigaret. Maar bijvoorbeeld ook de superinflatie na die oorlog, de economische crisis van 1929/30 en de Tweede Wereldoorlog hebben veel invloed gehad op zowel de omzet als het assortiment. Heel bepalend was ook de aandacht van de directie van de grote gemengde bedrijven voor de pijpenproductie. Immers dit bepaalde niet alleen de omzet, maar ook de creativiteit om nieuwe producten in de markt te zetten. Zelfs in de zware oorlogsjaren kwamen er nog nieuwe pijpen op de markt, zoals de hier afgebeelde pijpen voor amateurtabak.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er in de latere oorlogsjaren forse tekorten aan tabak. Dat leidde ertoe dat in de oorlog burgers zelf tabak gingen verbouwen. Tot één are was dit toegestaan en de gedroogde tabak werd in fabrieken gefermenteerd en verpakt als amateurtabak terug geleverd aan de consumenten die deze tabak zelf verbouwd hadden. Op twee pijpen, een gekaste beker en gegoten pijp, beide van Goedewaagen uit 1944, zijn de woorden ‘Eigen Teelt’ en een tabaksplant geschilderd.  Een verwijzing naar de eigen amateurtabakken die toen werden geteeld. 

In het jaarboek dat begin november uitkomt is niet alleen een lang artikel opgenomen over de ontwikkeling van de pijpenfabrieken in de 20e eeuw, maar zijn er ook artikelen over een vroeg 18e eeuws pijpje in een blikken foedraaltje; over de bijzondere ontwikkeling van de pijpennijverheid in Schoonhoven en de herkomst van de gekroonde N op pijpen; over kleipijpen met op de ketel een pijpenmaker en een pijpenmaakster; over vondsten bij het kasteel Heemstede in Houten en twee artikelen over pijpen van de Franse firma Gambier die inzicht geven in hoe de verkoop verliep en laten zien wat voor een belangrijk persoon je was als je als je gezicht op een pijpenkop werd afgebeeld.    

Op deze pijp van de maand is Marianne afgebeeld. Zij is  als allegorische figuur het zinnebeeld van Frankrijk en staat symbool voor de Franse geschiedenis en cultuur. Zij draagt een Frygische muts, een zacht kegelvormig hoofddeksel waarvan de top naar voren wijst. De muts was in de Oudheid het kenmerk van de inwoners van Frygië (Klein-Azië) en werd volgens de legende voor het eerst gedragen door hun koning Midas om de ezelsoren die hij als straf voor zijn domheid van de goden had gekregen te verbergen. Tijdens de Franse Revolutie (1789-1795) was deze muts, met een blauw-wit-rode kokarde, het symbool van de Jakobijnen en werd ook wel Jakobijnenmuts genoemd.

Marianne wordt nog steeds met deze muts afgebeeld. Ook tijdens de latere Franse revoluties in de 19e eeuw (1830 en 1848) was Marianne het zinnebeeld van de vrijheid, de Franse Republiek en de Franse deugden. Op het beroemde schilderij van Eugène Delacroix (La liberté guidant le peuple) uit 1830 staat Marianne centraal op de barricades van de revolutie en voert de vrijheidsstrijders aan.

Veel Franse pijpenmakers, zoals Fiolet uit St-Omer in de 19e eeuw en 20e eeuwse pijpenmakers zoals  Hermel en Coquet hebben Marianne of de Frygische muts afgebeeld. De hier afgebeelde pijp komt uit de grote pijpenmakerij van Bonneaud in Marseille, waar van 1824 tot 1958 pijpen werden gemaakt.

Zie ook: Stam, R. D., 2010. De Phrygische Muts  en Marianne op Franse pijpen. PKN 33(130), p. 2216-2217.

Deze maand een weinig bekende pijp van de Goudse firma Jan Prince en Cie, die tot 1898 actief is geweest.

De afbeelding op de pijp is die van een pijprokende man, staande voor  een drietal tabaksvaten aan de rechterzijde, en een tabakspot met de tekst 'RAPPE' op de linkerzijde. Op de grond en naast de tabakspot afbeeldingen van rollen tabaksbladeren ('karotten') en in de verte een zeilschip.

Op de voorzijde van de ketel is onder de rand een kroon afgebeeld.

De steel is versierd met bladertakken en bloemknoppen.

De gebogen steel doet vermoeden dat de pijp 'gekruld' is geweest, waarschijnlijk was de steel niet geheel maar halfverwege in een knoop gedraaid en is deze afgebroken, maar met de bedoeling om nog wel te roken. De om het uiteinde gedraaide garen zijn namelijk bedoeld om te voorkomen dat de lippen van de roker aan de steel blijven plakken.

Langs de bovenzijde van de ketel zien we een tekstlint met daarin de tekst 'JAN PRINCE & CIE GOUDA'. 

Deze pijp lijkt afgeleid van een reliefpijp uit de periode 1835-50 met afbeeldingen van 'De Rookende Landman' en 'Bloeiende Pijpenhandel'. Deze versie van Prince is waarschijnlijk een paar decennia later gemaakt, zo tussen 1860 en 1890. Er spreekt een zekere nostalgie uit aangezien in deze periode de kleipijpenindustrie reeds op haar onherroepelijke retour was.  

De persmal van deze pijp bevindt zich in de collectie van het 'Pipemuseum'. Opvallend is dat deze persmal een steellengte van 31 cm heeft, waarbij het mondstuk twee keer verplaatst is, waardoor de steellengte ca twee a vier cm korter werd.

Referenties :

(1) www.pipemuseum.nl, collectie nummer APM 09.618

Foto's en collectie EK 

De tabakspijp van deze maand heeft een enigszins bolle en aan weerszijden licht afgeplatte tabaksketel, een model dat typisch is voor Leidse producten. Op de linkerkant staat een gekroonde Tudorroos en aan de rechterkant een staande leeuw met zwaard, beiden tussen bladertakken. De gekroonde Tudorroos zou een verwijzing kunnen zijn naar de Engelse herkomst van de eerste pijpenmakers in Leiden. 

De fraai uitgesneden pijp is gevonden op een akker in de omgeving van Waddinxveen. De vele tabakspijpen uit Leiden duiden op een stort van huisafval voornamelijk uit deze stad. De ongemerkte pijp is gemaakt in Leiden in de periode 1650-1670 door een nog onbekende pijpenmaker. 

De in 1773 geboren Cornelis Prince was de eerste van zijn familie die in 1792 het beroep van pijpenmaker oppakte door het merk TD gekroond te huren. Toen Cornelis Prince begon als pijpenmaker was hij al redelijk vermogend door de erfenis van zijn vader. Gedurende zijn leven bleek hij niet alleen een vooraanstaande pijpenmaker te zijn, maar wist hij ook door de koop van huizen en door de aankoop van een groot deel van de potten- en pijpenbakkerij “De Vergulde Hespel’ zijn vermogen te vergroten tot het tiende hoogste vermogen binnen Gouda. Na zijn dood namen de gebroeders Jan en Gerrit Prince in 1833 de pijpenmakerij over. Ook zij waren niet louter pijpenmakers maar ook succesvolle kooplieden. Zo handelden zij bijvoorbeeld in huizen en in kolen, hadden eigen schuiten voor het vervoer van turf, hadden pottenbakkerijen, een loodwitfabriek, een azijnfabriek, een lijnbaan, een touw en garenspinnerij en landerijen. In 1864 nam de derde generatie Prince – Jan Louis Prince en Cornelis Jan Christiaan Prince - de pijpenmakerij over.

De firma Jan Prince & Cie zou tot 1898 blijven bestaan, maar stopte toen omdat er geen opvolger meer was. 

Vanaf de tweede helft van de jaren vijftig van de 19e eeuw nam de vormenrijkdom van de Goudse pijp snel toe. De traditionele lange Goudse pijp bleef nog een belangrijk product, maar steeds meer korte pijpen met voorstellingen uit het dagelijks leven kwamen op de markt. De industriële revolutie en het besef van de burgers dat zij hun eigen lot in handen konden nemen leidde tot veel belangstelling voor alles wat nieuw was. Kranten stonden vol van nieuwe uitvindingen, nieuwe bruggen, spoorlijnen, enz. Op pijpen werden tal van zaken afgebeeld, van gebeurtenissen uit de geschiedenis, jubilea van het Huis van Oranje, maar ook stoomschepen en treinen, dieren, menselijke gezichten, planten, enz. De pijp was een conversatie stuk geworden. Je kon daarmee laten zien wie je was en welke politieke opvattingen je had. Hoe een bel, zoals op deze pijp afgebeeld, daarbij paste is niet duidelijk, maar voor de eigenaar vermoedelijk wel iets om over te praten. De datering van deze pijp is vermoedelijk de jaren tachtig of negentig van de 19e eeuw. 

Ruud Stam

Deze maand een 19e eeuws sigarenpijpje uit het Westerwald, dat afkomstig is uit een pijpenstort in Höhr-Grenzhausen, nabij Koblenz in het Westerwald in Duitsland. De stort is op basis van een vergelijking met Nederlandse en Franse pijpen te dateren tussen 1850 en 1875. Goed Duits vergelijkingsmateriaal is helaas nog nooit beschreven.

Het Westerwald is eeuwenlang het grootste keramiekcentrum van heel Duitsland geweest, waar ook een enorme pijpenindustrie heeft bestaan. De producten uit dit centrum zijn iedereen bekend. Zo zijn de zogenaamde Keulse potten niet afkomstig uit Keulen, maar deze zijn in het Westerwald gemaakt. Ze heten Keuls omdat de schepen waarop deze naar Nederland vervoerd werden moesten overladen in Keulen. Een oud stadsrecht dat lastbreken heette.

In de herfst van 1989 was ik met een paar vrienden in Höhr-Grenzhausen op zoek naar wat er nog over was van de pijpen- en keramiekindustrie in dit gebied. Daar werd net de Jacques Remystrasse aangelegd. Deze sneed deels door een tuin en precies op die snijlijn vonden wij de pijpenstort. Slechts enkele stukjes pijp staken uit de grond, maar het was duidelijk dat daar veel meer lag. Omdat de stort deels in de tuin en deels in de straat die aangelegd werd lag wilden wij natuurlijk toestemming vragen aan de eigenaar van de tuin. Maar deze bleek niet thuis. De stort was echter zo verleidelijk voor ons dat we toch maar heel voorzichtig begonnen zijn met wat daarvan uit te graven. Tot onze schrik kwamen de bewoners thuis. We verwachtten dus boos toegesproken te worden. Maar dat liep heel anders. De eigenaar kwam naar ons toe en vroeg geïnteresseerd wat wij aan het doen waren en bood ons zelfs koffie aan. Ik gaf aan dat dit een heel interessante stort was en dat ik daar graag een artikeltje over wilde schrijven. Zo kwam het, dat ik, na publicatie in ons blad, weer naar Höhr-Grenzhausen ben gegaan om deze vriendelijke mensen mijn artikeltje te geven. Zij gaven aan dat zij nadat wij gestopt waren met graven, nog een bijzonder pijpje gevonden hadden. En zo kwam dus dit hier afgebeelde pijpje in mijn collectie.

Over pijpen uit het Westerwald uit het midden van de 19e eeuw is niet erg veel bekend. Zeker dit soort sigarenpijpjes zijn nooit beschreven. Het is dus de moeite waard deze hier te tonen.

Ruud Stam

Literatuur: Stam, R. D., 1991. Een 19e-eeuwse stort in Höhr-Grenzhausen. PKN 14(54), p. 339-344.

Dit pijpje, dat globaal te dateren is in de periode 1715-1730, is een zogenaamd parelnaadpijpje, gemaakt in Gouda en ook gevonden in Gouda. Eigenlijk is de naam parelnaadpijpje een naam die sommige verzamelaars gegeven hebben aan pijpjes uit het begin van de 18e eeuw waar aan twee kanten van de vormnaad een reeks van kleine bolletjes te zien is. Deze pijpen hebben meestal een fraaie versiering die al in de mal aangebracht is. De voorstellingen op deze pijpjes laten veelal zaken uit het dagelijks leven zien, die voor velen aansprekend zijn. Dieren komen dan ook veel op deze pijpen voor.  Onder verzamelaars zijn deze decoratieve pijpjes heel populair en ze zullen in de tijd dat deze gemaakt zijn zeker ook vele pijprokers hebben aangesproken.

De parelnaadpijpen behoren tot de groffe pijpen, ofwel de lage kwaliteit. Ze waren goedkoop doordat aan de afwerking minder zorg besteed hoefde te worden. De parelnaadjes waren al in de mal aangebracht en dat betekende dat de vormnaad na het persen (kasten) van de pijp niet meer bijgesneden hoefde te worden. Ook waren deze pijpen niet geglaasd, dat wil zeggen dat deze niet met een agaatsteen glad gemaakt werden om een fraaier uiterlijk te geven. De bovenrand was soms niet gebotterd (met een houten schijfje glad gemaakt), maar met een mes afgesneden en ze hadden geen merk. Dat betekende dus een aantal handelingen minder, waardoor de pijpenmaker deze pijpen goedkoper kon produceren. Ook de steellengte van deze pijpen  was korter dan die van de kwaliteitspijpen, vaak niet meer dan zo’n 20 cm.

Charlie Chaplin werd in 1889 in Londen geboren en stierf in 1977 in Zwitserland. Hij was een van de allerbelangrijkste komieken van de twintigste eeuw, die in tal van films heeft gespeeld.  Zijn bekendste rol was die van de zwerver The Tramp, een mannetje van eenvoudige afkomst met een klein snorretje en een groot gevoel voor eigenwaarde. Met een strak zittende jas, een rotan wandelstokje en een hoedje, lukt het hem in het dagelijks leven steeds weer vanuit een underdog-situatie alle moeilijkheden te overwinnen.

De hier afgebeelde pijp is een Amerikaanse pijp van een onbekende maker. De pijp vertoont een goede gelijkenis en is een interessante herinneringspijp aan de geliefde Charlie Chaplin. De rookeigenschappen van deze pijp zijn echter extreem slecht. In het gat aan de achterzijde werd een houten steel gestoken, waardoor een zeer instabiele constructie ontstond. Waarschijnlijk zijn de meeste van deze pijpen alleen maar een souvenir geweest. De hoogte van de pijp is 7,5 cm.

Deze pijp uit de westelijke graslanden van Kameroen in West-Afrika is een pijp van een grote bevolkingsgroep de Bamum. Deze etnische groep woont in het westen van Kameroen in de zogenaamde graslanden. Veel van de Bamum leven in het departement Noun met als hoofdstad Foumban. De Bamum behoren tot de etnische groep van de Bantu’s. 

Het gebied rond Foumban is rijk aan klei die geschikt is voor het maken van potten en pijpen. Potten worden door de vrouwen gemaakt en de vervaardiging van pijpen is alleen aan de mannen toegestaan. 

Op de pijp zijn drie koppen afgebeeld. Twee menselijke en in het midden de kop van een buffel. De Buffel staat bij de Bamum voor de bijna bovennatuurlijke krachten van de Fon. De Fon is de plaatselijke koning.

Aan de onderzijde van de pijp steekt een stukje stof uit een gat in de bodem. Dit gat diende ervoor om de sappen die vrijkomen bij het roken van tabak af te voeren. Mogelijk moest het stukje stof valse trek voorkomen. De pijp is 13 cm hoog. 

Deze pijp kan gedateerd worden in het midden van de 20e eeuw.  

Een pijp gemaakt in Haarlem?

Het is niet altijd makkelijk om een pijp aan een bepaald productiecentrum toe te schrijven. Vooral als de pijp buiten dat centrum gevonden is en geen vergelijkbaar product bekend is. Dat is ook met de hier afgebeelde pijp, die in Amsterdam gevonden is, het geval. 

De pijp is gemaakt aan het eind van de 17e eeuw. Het is duidelijk geen Gouds type. Het type versiering sluit wel aan bij versieringen die uit Leiden bekend zijn. Maar in Leiden was de pijpennijverheid, ook de productie van pijpen met versieringen op de ketel, al nagenoeg gestopt toen deze pijp vervaardigd werd. In Amsterdam werden dit soort pijpen nooit gemaakt en bovendien was de productie van pijpen daar eveneens op zijn retour. Gouda, Leiden en Amsterdam kunnen dus als productieplaats van deze pijp worden uitgesloten.

De versiering van de pijp geeft echter wel een aanwijzing. Aan een zijde staat een bloem ( een gestileerde tulp?) afgebeeld en op de andere zijde staat het wapen van Haarlem. Het lijkt dus het meest waarschijnlijk dat deze pijp in Haarlem vervaardigd is.